Onder de grond

In dit dossier nemen enkele experten je mee onder de grond. Elke deskundige heeft een eigen invalshoek en een interessant verhaal te vertellen. Je zal het weldra ontdekken: wat zich onder de grond afspeelt heeft veel gevolgen voor het leven op aarde.

• Naam: Eduardo
• Beroep: Geoloog

Ik bestudeer de geschiedenis, structuur en samenstelling van de aarde. Laten we onze planeet eens bekijken van buiten naar binnen. De aardkorst bestaat uit een dunne laag gesteenten van 6 tot 70 kilometer dik. De laag eronder noemt men de mantel en die is gedeeltelijk gesmolten. Nog dieper bevindt zich de kern. De buitenkern is vloeibaar, de binnenkern vast. Het middelpunt van de aarde bevindt zich op ongeveer 6370 km. Weet je wat de diepste plek is die men ooit bereikte? Twaalf kilometer! De Russen hadden er op het Kola-schiereiland 22 jaar voor nodig om er te geraken. Op twaalf kilometer diepte moesten ze het project staken omdat de temperatuur toen al 180°C was en de boren dit niet aankonden.

De aardkorst bestaat niet uit één stuk, maar verscheidene stukken, die mooi in elkaar passen en platen worden genoemd. Deze platen zijn altijd in beweging, drijven op zacht, gedeeltelijk gesmolten gesteente. Waar platen elkaar raken gebeuren er indrukwekkende dingen: bergketens worden gevormd, er zijn aardbevingen en vulkaanuitbarstingen.

Er gaan voortdurend schokgolven door de aarde, die zijn meestal zo licht dat we ze niet voelen. Maar sommige bewegingen van de platen veroorzaken grote aardbevingen. In december 2016 was de aarde onrustig en waren er hevige aardbevingen in Nieuw-Zeeland, Indonesië, voor de kust van Californië, de Salomonseilanden en Italië. Onderzeese aardbevingen kunnen grote vloedgolven of tsunami’s doen ontstaan. Op 26 december 2004 vond een zware zeebeving plaats in de Indische Oceaan. De metershoge vloedgolf die ontstond, veroorzaakte ongeveer 230.000 doden. Door het bestuderen van de trillingen tijdens een aardbeving leren we bij over de structuur van de gesteenten in de aarde.

Een vulkaan is een opening in de aardkorst waar magma (gesmolten gesteente) van diep in de aarde als lava naar de oppervlakte komt. Dit gebeurt soms met een geweldige explosie waarbij lava, gloeiende steenbrokken en as kilometers ver worden weggeslingerd. Een bekende vulkaan is de Vesuvius nabij Napels in Italië. Bij een uitbarsting in het jaar 79 werd de Romeinse stad Pompeï verwoest. Nu is de vulkaan slapend, maar een uitbarsting is nog altijd mogelijk. Waarom blijven mensen wonen in de buurt van een vulkaan? Lava en as zorgen voor vruchtbare grond, waar men goed aan landbouw kan doen. In Europa is IJsland het land van de vulkanen. IJsland ligt op de scheidingslijn tussen twee platen die uit elkaar drijven. Bovendien is de aardkorst onder IJsland erg dun. Het ideale recept voor magma om makkelijk naar het oppervlak te komen. In 2010 nog barstte de vulkaan Eyjafjallajökull uit. Ja, probeer dit maar eens uit te spreken ... Vlakbij vulkanen komen vaak warmwaterbronnen voor, ideaal om in te zwemmen en te ontspannen.

• Naam: Danny
• Beroep: Mijnwerker

Mijn job bestaat uit het opgraven van kostbare grondstoffen, dikwijls in gevaarlijke omstandigheden. De aardkorst bestaat uit gesteenten, die zijn gevormd vanaf het ontstaan van de aarde zo’n 4600 miljoen jaar geleden. Gesteenten zijn opgebouwd uit mineralen. Wij graven naar ertsen, dit zijn gesteenten met belangrijke of waardevolle mineralen. Waar de ertsen dicht bij het oppervlak liggen, doen we aan open-pit mijnbouw. De mensen die op zo’n plek wonen, moeten verhuizen. Bomen worden gekapt, planten verwijderd en de bodem afgegraven tot aan de laag met grondstoffen. De opgedolven ertsen worden tot kleinere deeltjes vermalen. Dit kost energie. Om de waardevolle mineralen of metalen zoals goud of zilver uit het erts te halen, zijn ongezonde scheikundige stoffen en veel water nodig. Klassieke, grootschalige mijnbouw berokkent schade aan mens en milieu. Daar zijn mensen zich vaak weinig bewust van. Liggen de ertsen dieper, dan is ondergrondse mijnbouw nodig. Dus daal ik elke dag af, om de kostbare grondstoffen boven te halen.

• Naam: Adine
• Beroep: Speleoloog

Ik onderzoek grotten. Om die te verkennen moet je zowel kunnen klimmen, dalen als duiken. Gelukkig ben ik zeer lenig! Onder de grond vind je grote holten die zijn ontstaan doordat water doorheen poreuze gesteenten sijpelt en die beetje bij beetje oplossen. Grotten kunnen klein zijn, maar ook een groot netwerk vormen. Soms staan delen onder water en dan moet je kunnen duiken om de grot verder te verkennen. Met een lengte van zo’n 600 km is de Mammoetgrot in de Verenigde Staten de langste grot ter wereld. Vergelijk dit maar met de maximale afstand tussen twee punten in België nl. 280 km. De diepste grot ter wereld is Krubera, in Georgië met zo’n 2197 m.

In grotten vind je kunstwerken waar de natuur duizenden jaren voor nodig had: druipstenen. Hangen ze aan het plafond dan noemen ze stalactieten. Staan ze recht op de grond dan zijn het stalagmieten. Er zijn ook kunstwerken door mensen gemaakt. In 1940 werd in Lascaux toevallig een grot ontdekt met prehistorische schilderingen op de wanden. Deze zouden tussen 17000 en 14000 jaar geleden geschilderd zijn. De kunstenaars toen beeldden bizons, herten, neushoorns, runderen, paarden, rendieren en stieren af.

• Naam: Aïsha
• Beroep: Burgerlijk ingenieur

Ik bedenk oplossingen voor allerlei bouwkundige problemen. Hoe zorgen we ervoor dat alle huizen elektriciteit hebben bijvoorbeeld? Daarvoor leggen we onder de grond hele netwerken van kabels en buizen aan. Zo wordt gas en elektriciteit naar de huizen verdeeld, komt de televisiekabel binnen en wordt proper water aangevoerd en afvalwater via de riool weggevoerd. Ingenieurs hebben bedachten om nog meer dingen ondergronds te organiseren. Hoe kan je gemakkelijk reizen als alles volgebouwd is en het verkeer voortdurend stilstaat? Met de metro of ondergrondse natuurlijk! Ook onder water leggen we tunnels aan. Denk maar aan de Kennedytunnel onder de Schelde bij Antwerpen of de kanaaltunnel tussen Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk. De Noorse Lærdalstunnel is met 24,5 km de langste autotunnel ter wereld. Hij is onderdeel van de hoofdweg van Oslo naar Bergen en is aangelegd omdat de oude route 's winters vaak afgesloten was door sneeuw. Omdat het niet zo makkelijk is wegen aan te leggen in berggebieden, gaat men dikwijls met een tunnel door de berg in plaats van eromheen. Als je vroeger de Alpen wou oversteken, wachtte je een eindeloze lange reis over passen, op zigzaggende smalle weggetjes en langs ijzingwekkende kloven en diepten. Tegenwoordig duik je aan het begin van een grote berg-massa gewoon een donker gat in. Bekende tunnels in de Alpen zijn De Gotthardtunnel (16,9 km) en Mont Blanctunnel (11,6 km). Dit zijn enorme werken natuurlijk, waar veel berekeningen aan voorafgaan.

• Naam: Sue
• Beroep: Bioloog

Ik bestudeer alles wat leeft, ook in de bodem. Overal ligt aarde. Het aardoppervlak is bedekt met afbraakmateriaal: afgesleten stukken steen, planten- en dierenresten. Misschien denk je, wat een dooie boel, maar de bodem bruist van leven. Kom maar mee naar het bos. Tussen de afgevallen bladeren en stukjes dood hout zijn allerlei bodemdiertjes aan het werk. Zo trekken regenwormen bladeren in de grond, ze eten ervan en poepen de resten weer uit. Van die poep eten weer andere, kleinere beestjes. Met al hun gegraaf, maken regenwormen de aarde losser en kan er beter water en lucht doordringen. Als je een duizendpoot tegenkomt, maak je je maar beter uit de voeten, want dit diertje is een echte rover altijd op zoek naar een lekker hapje. Ondergronds is het één grote eetpartij van eten en gegeten worden. Zo ruimen bodemdiertjes en ook schimmels en bacteriën de boel op. Wat overblijft is donkerbruine aarde of humus. Hierin zitten weer stoffen die de planten en bomen opnemen via hun wortels en die ze nodig hebben om te groeien. Zo kan de kringloop opnieuw beginnen. In je moestuin wil je ook goede vruchtbare aarde om gezonde groenten te kweken. Als je gaat oogsten, verbreek je de natuurlijke kringloop. Daarom is het nodig dat je de grond compost of meststof geeft. Het is niet enkel klein grut dat onder de grond leeft. Veel dieren voelen zich er veilig. Ze graven lange tunnels en holen waar ze schuilen, voorraad aanleggen of jongen grootbrengen. Dassen zijn nachtdieren die een groot deel van de dag ondergronds doorbrengen in zogenaamde dassenburchten. Zo’n burcht gaat vaak generaties mee. Hij heeft verschillende ingangen en meterslange, ondergrondse gangen. En wordt zo’n burcht verlaten, dan vindt de vos dit nog een fijn plekje.

• Naam: Khaled
• Beroep: Archeoloog

Ik wil weten hoe de mensen vroeger leefden. Daarom speur ik in de bodem naar resten van oude beschavingen. Hoe komt het dat het verleden onder de grond te vinden is? Gruis van verweerde rotsen, aangewaaid zand, aardverschuivingen, rottende planten, vervallen bouwwerken, weggegooid vuilnis vormden jaar in jaar uit nieuwe lagen. Als we graven, halen we laag na laag weg. De oudste lagen vind je het diepst. We leggen met foto’s en gedetailleerde schetsen alles vast, want het is uit de samenhang van de vondsten dat we leren. Daarom zijn Pompeï en Herculaneum, die na de uitbarsting van de Vesuvius in het jaar 79 eeuwenlang begraven bleven, zo waardevol. De vulkaanuitbarsting verraste de bevolking volkomen, waardoor de mensen en hun gebruiksvoorwerpen samen bewaard zijn gebleven. Zo krijgen we een goed beeld van hoe de mensen toen leefden. Veel oude culturen geloofden in een leven na de dood. Ze begroeven hun doden met alles wat ze konden nodig hebben in het hiernamaals. Het is jammer dat grafschenners veel graven plunderden. Het graf van de Egyptische farao Toetanchamon werd in 1922 bijna ongeschonden teruggevonden. Je hebt vast en zeker al een foto van het gouden masker gezien. Daarnaast ontdekten de archeologen meer dan 3500 voorwerpen bij de mummie. Nog vrij recent, in 1974, werd in China het terracottaleger waarmee keizer Qin Shi Huangdi werd begraven, gevonden. Er kwamen duizenden levensgrote terracotta krijgers tevoorschijn, samen met paarden en wapens. Je ziet maar, er is nog heel wat te ontdekken. Misschien ligt er zelfs een schat gewoon in jouw achtertuin. In tijden van onrust, en zo kende Vlaanderen er genoeg, begroeven mensen hun waardevolle bezittingen. Dus haal je schop maar boven!

• Naam: Kim
• Beroep: Paleontoloog

Ik onderzoek fossielen. Dit zijn overblijfselen van planten en dieren die bewaard zijn gebleven in gesteenten. De studie van fossielen toont aan dat het leven op aarde minstens 3500 miljoen jaar oud is. Sinds die tijd zijn allerlei soorten planten en dieren ontstaan en ook weer uitgestorven. Sommige zoals de dinosaurussen bleven bewaard als fossiel. Zoals de Iguanodons van Bernissart. Die werden in 1878 ontdekt door mijnwerkers die steenkool aan het hakken waren. Samen met paleontologen haalden zij een dertigtal Iguanodons naar boven, maar ook 3000 vissen, drie krokodillen, schildpadden, varens, enz. De Iguanodons leefden ongeveer 135 miljoen jaar geleden en toen was de streek van Bernissart (Henegouwen) een moerassig gebied met een tropisch klimaat.

Hoe wordt een dinosauriër een fossiel? Dode dieren zinken weg in het moeras of in de zee. Het vlees rot weg. Modder en andere lagen bedekken het skelet. Die lagen verstenen en het geraamte verhardt tot een fossiel.

Je hoorde wel al over fossiele brandstoffen. Daarmee bedoelt men steenkool, aardolie en aardgas. Deze brandstoffen werden, in de loop van miljoenen jaren, diep in de aardkorst gevormd uit resten van dode planten en dieren. Aardolie en aardgas verzamelen zich onder de grond in reservoirs. De grootste gasvelden ter wereld bevinden zich in Rusland, de grootste olievelden in Saoedi-Arabië en het Midden-Oosten.

• Naam: Derrick
• Beroep: Milieuactivist

Ik wil leven in harmonie met de natuur zodat iedereen nu en in de toekomst schone lucht, proper water, een gezonde bodem en voldoende grondstoffen heeft. Fossiele brandstoffen zullen ooit op zijn, daarom noemen we ze ook wel niet-hernieuwbare brandstoffen. Bovendien komt bij de verbranding ervan CO2 vrij en dat draagt bij aan de opwarming van de aarde. Aardolie gebruiken we op verschillende manieren. Het kan in raffinaderijen verwerkt worden tot benzine, maar er kan ook plastic van gemaakt worden. Plastic heeft veel goede eigenschappen. Het rot niet, roest niet, is licht en kan in alle vormen worden gegoten. Het grote nadeel is dat het niet gemakkelijk afbreekt. Een frisdrankflesje of een plastic zakje dat je zomaar weggooit verbrokkelt, maar breekt niet af. Heel kleine plastickorreltjes komen uiteindelijk in de voedselketen terecht. Plastic kan je perfect recycleren om er nieuwe producten van te maken. De aardbodem geeft ons nuttige grondstoffen. Daarmee maken fabrikanten allerlei spullen. Neem nu je gsm of smartphone. Daarvoor is o.a. aardolie, koper, goud, zilver, tantalium, kwik en lood nodig. Deze grondstoffen komen van over de hele wereld. We leven met steeds meer mensen op aarde, maar onze planeet kan niet oneindig grondstoffen leveren. Als we rekening houden met wat de aarde in één jaar tijd kan maken, dan zouden er genoeg grondstoffen zijn tot 31 december. Wetenschappers berekenden dat we in 2016 al op 8 augustus alles opgebruikt hadden. Dit is de Earth Overshoot Day. “Daar heb ik toch niets van gemerkt,” hoor ik je al zeggen. Maar dit komt omdat het gebruik van grondstoffen over de wereld zeer ongelijk verdeeld is.

CATAPA is een vrijwilligersorganisatie die sinds 2005 werkt rond (anders)globalisering en duurzame ontwikkeling, in het bijzonder in Latijns-Amerika, en zich hierbij focust op de problematiek rond mijnbouw. Meer info op www.catapa.be.

• Naam: Pierre
• Beroep: Landbouwer

Ik zorg voor je voedsel. Zonder vruchtbare bodem, geen eten. Neem nu de aardappel. In de lente plant ik kleine aardappelen. Daaruit groeit een plant. Onder de grond groeien er nieuwe aardappelknollen aan, die ik in de herfst rooi. Ook zaai ik tarwe en andere graangewassen. Van tarwe kan je brood, koekjes of deegwaren maken. Maïs verbouw ik als voeder voor de koeien. Ik bemest de akkers zodat de gewassen genoeg voedsel krijgen. Daarvoor gebruik ik o.a. de mest van de koeien. Om de gewassen te beschermen tegen ziekten en plagen moet ik soms spuiten met pesticiden. In het verleden kwam te veel mest en pesticiden op de akkers, in de bodem en in het grondwater terecht. Duurzame landbouw, dit is landbouw met zorg voor de omgeving en de toekomst, gaat zorgzaam om met gewasbeschermingsmiddelen en meststoffen.

terug naar boven